آزمایش ESR (سرعت رسوب گلبول قرمز) ۷۰ سال قبل ارائه گردید.
آزمایش ESR (سرعت رسوب گلبول قرمز) ۷۰ سال قبل ارائه گردید. این آزمایش امروزه از پردرخواست‌ترین آزمایش‌ها می‌باشد. اگرچه این آزمایش فاقد اختصاصیت است و به عبارت بهتر نه‌تنها نتایج طبیعی منتفی‌کننده حالات التهابی و عفونی نمی‌باشد بلکه از روی مقادیر بالای آن نیز نمی‌توان بیماری خاص را شناسایی نمود؛ اما اندازه‌گیری آن از نظر بالینی در شرایط تولید پروتئین فاز حاد حائز اهمیت است. این آزمایش در حقیقت برای بررسی وضعیت نکروتیک و التهابی ایجادکننده تغییر در پروتئین‌های خون که باعث تجمع گلبول قرمز می‌شود به کار می‌رود. سدیمانتاسیون خون در عفونت‌ها، بیماری‌های التهابی، تحریک بافتی و سایر حالاتی که منجر به افزایش فیبرینوژن و گلبولین‌های پلاسما می‌گردند و در پاراپروتئینمی و آنمی‌ها افزایش می‌یابد و در هیپوفیبرینوژنمیا (کاهش فیبرینوژن خون) آنمی سیکل‌سل و اسفروسیتوز کاهش می‌یابد.
روش‌های سنجشESR:
- روش وسترگرین
- روش وسترگرین اصلاح‌شده که توسط ICSH (کمیته بین‌المللی استاندارد هماتولوژی) به‌عنوان روش مرجع معرفی گردیده است (۱۹۹۳).
- روش وینتروب
- روش میکرو
- روش ZSR (نسبت رسوب زتا)
روش مرجع: وسترگرین اصلاح‌شده
جواب روش وسترگرین اصلاح‌شده مشابه وسترگرین معمولی است؛ اما چون از همان نمونه EDTA که برای آزمایش CBC استفاده می‌کنیم، بهره می‌بریم راحت‌تر است. برای انجام آزمایش ml 2 از خون EDTA را با cc 5/0 از سدیم سیترات ۸/۳% یا cc5/0سدیم کلراید ۸۵/۰% رقیق می‌کنیم و بعد با لوله وسترگرین اقدام به انجام آزمایش ESR می‌کنیم.
- در روش وسترگرین معمولی از ابتدا خون را به نسبت ۴ به ۱ با ضدانعقاد سیترات مخلوط می‌کنیم (۲ سی‌سی خون + ۵/۰ سی‌سی ضدانعقاد).
- اگرچه روش‌های ESR نمی‌توانند استاندارد شوند، اما به‌طور ذاتی پایدار هستند. مطابقت روش روتین انجام آزمایش ESR، با روش مرجع وقتی تأئید می‌شود که تغییرات پیپت‌ها، پرسنل یا تغییرات دیگر بوسیله اندازه‌گیری متعاقب توسط روش‌های استاندارد آزمایشگاهی، نشان داده شود، لذا در توضیحات زیر استانداردهای اختصاصی که انجام دقیق آزمایش را تضمین می‌کنند معرفی می‌شود.
- خون استفاده‌شده برای آزمایش ESR اگر به‌صورت غیررقیق‌شده با سیترات و سدیم کلراید استفاده می‌شود باید در پایان برای گزارش جواب توسط فرمول زیر اصلاح شود:
mm/h اصلاح‌شده ESR = (رقیق‌نشده ESR × ESR× ۸۶%) – ۱۲
طبق بخشنامه ICSH در سال ۱۹۷۷ استفاده از خون رقیق‌نشده باعث کاهش دقت می‌شود.
- اگر غلظت آنتی‌کواگولانت بالاتر از حد پیشنهادی باشد ESR به‌طور کاذب بالا می‌رود.
- استفاده از هپارین به علت تداخل در تست به‌عنوان ضدانعقاد ممنوع است.
- دمای انجام آزمایش باید ۲۵-۲۰ درجه باشد و دمای بالاتر یا پائین‌تر ESR را تغییر می‌دهد.
1)لوله سدیمان باید ۳۰ سانتی‌متر طول و ۵۵/۲میلی‌متر (mm 15/0 ±۵۶/۲) قطر داشته باشد.
۲)پیپت باید بی‌رنگ و حلقوی و از ۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر نشانه‌گذاری شده باشد (هر قسمت ۱ میلی‌متر).
۳)در نمونه‌های دارای PCV و ESR بالا در مورد قطر لوله‌های بکاررفته در آزمایش ESR باید بیشترین دقت را مبذول کرد.
۴)بهتر است جنس لوله سدیمان از پلاستیک باشد زیرا در مدت طولانی‌تری گلبول‌های قرمز را جذب می‌کنند.
- پایه سدیمان باید ثابت باشد و روی یک سطح صاف قرار گیرد. پیپت‌ها باید به‌صورت عمودی و بدون حرکت نگه داشته شوند و انجام این کار به‌وسیله بکار بردن یک جالوله‌ای یا پایه و یا یک وسیله مسطح دقیق که حداکثر به میزان ۲ ±درجه، پیپت‌ها را در حالت عمودی نگه می‌دارد میسر است.
- نمونه باید غیرهمولیز بوده و در کمتر از ۳۰ ثانیه از ورید گرفته شوند و فوراً با ضدانعقاد EDTA مخلوط شود. وجود میکروکلات ایجاد تداخل در خوانش می‌نماید.
- اگر نمونه خون در دمای اتاق قرار گیرد تا ۴ ساعت پایدار است و اگر نمونه خون در یخچال باشد (۴ درجه) باید ظرف ۱۲ ساعت انجام شود، اگرچه پایداری تا ۲۴ ساعت نیز گزارش شده است. بعد از خروج نمونه از یخچال باید نمونه به دمای اتاق برسد.
- پیپت باید تا ارتفاع ۲۰۰ میلی‌متر ازخون پر شود. باید اطمینان حاصل شود که ESR از صفر خوانده می‌شود.
- قبل از انتقال خون به پیپت وسترن‌گرین باید ویال حاوی خون و EDTA را حداقل ۸ دقیقه سروته کنید. این عمل باید آن‌قدر ادامه یابد که حباب هوا از انتهای لوله جابجا شود.
- برای خواندن پیپت بعد از ۶۰ دقیقه، فاصله ابتدا تا انتهای سطح ستون گلبول قرمز را بخوانید، مراقب باشید که لایه‌ی گلبول سفید و بافی‌کوت را با ستون گلبول‌های قرمز اشتباه نگیرید. نتیجه آزمایش را به‌صورت عدد گزارش کنید برحسب میلی‌متر بر ساعت.
اساس کارESR Analyzers:
ESR Analyser دستگاهیست که تحت کنترل میکروپروسسور به اندازه‌گیری ESR می‌پردازد. در این دستگاه‌ها هر نمونه مستقل از دیگری بوده و جداگانه محاسبه انجام می‌شود. این سیستم‌ها معمولاً Random
access هستند. بر اساس توانایی نرم‌افزاری سیستم، تعدادی از نتایج در دستگاه قابل ذخیره شدن می‌باشند. این دستگاه‌ها معمولاً دارای منوهای مختلفی برای گزارش جواب می‌باشند.
- منوی انجام تست بر اساس متد رفرانس در ۱۸ درجه: اگر لوله سدیمان نسبت به خط عمود ۱۸ درجه انحنا پیدا کند شدت رسوب افزایش پیدا می‌کند و می‌توان این جواب را در ۲۵ دقیقه گزارش کرد که مطابق با روش وسترگرین ۱ ساعته می‌باشد.
- دستگاه قادر است ESR با روش وسترگرین ۲ ساعته را در ۴۵ دقیقه با روش رفرنس انجام دهد (Henry 2007). مشخصات اکثر دستگاه‌های آنالایزر ESR به‌صورت زیر می‌باشد:
| ۰٫۲mm± | A= Reading resolution |
| ۱mm± | B= Result resolution |
| ۵%≥ C.V | C= Reproducibility |
| ۱۵-۳۲ ºc | D= Measuring temp |
| ۱-۱۴۰mm/h | E= Measuring range |
اصول اندازه‌گیری:
- نور مادون قرمز در طول لوله سدیمان (با زاویه ۱۸ درجه در دستگاه قرار گرفته است) حرکت می‌کند و ابتدا و انتهای خون را شناسایی می‌کند، به‌محض عبور نور مادون قرمز از گلبول‌های قرمز و دریافت آن توسط دتکتور مربوطه، یک پیام به کامپیوتر دستگاه ارسال شده و شروع کار اعلام می‌شود. عمل خوانش تا ۱۰ بار برای سدیمان یک ساعته و تا ۲۰ بار برای سدیمان ۲ ساعته انجام می‌شود. سپس دستگاه منحنی سدیمان را رسم کرده و نتایج را از فرمول منحنی مربوطه بر اساس ساعت گزارش می‌کند.
نکات و توصیه‌ها:
- دستگاه باید در محل صاف و به دور از سانتریفیوژ (هرگونه لرزش) باشد.
- دستگاه نباید در معرض نور مستقیم یا تغییرات ناگهانی دما قرار گیرد.
- برای هر دستگاه باید از لوله مخصوص همان دستگاه استفاده نمود.
- باید قبل از دادن نمونه به دستگاه حـــــــداقل ۵ دقیقه با Shaker مخصوص ESR (دور ۱۵-۲۰ rpm) Shake داده شود و اگر Shaker اتوماتیک در دسترس نبود حداقل ۸ دقیقه با دست سروته شود.
- رعایت کلیه مسائل لازم برای روش دستی، برای روش دستگاهی نیز مؤثر است.
کنترل کیفی:
یک نمونه خون EDTAدار را برداشته و Hct آن را چک می‌کنیم؛ در صورتی که Hct نمونه زیر ۳۵% بود به مرحله بعد می‌رویم (نمونه با Hct بالاتر از ۳۵% Reproducibility کمی دارد) ولی اگر Hct مناسب نبود به طریق زیر عمل می‌کنیم.
اگر نیاز به نمونه خون با PCV معین داشته باشیم پلاسمای خود فرد را به نمونه اضافه می‌کنیم. برای محاسبه مقدار اضافه شده پلاسما از فرمول زیر استفاده می‌کنیم:
۳٫۵× – ۳٫۵ = میلی‌لیتر پلاسما نیاز داریم
در مرحله بعد روی نمونه خون Dilute نشده ESR انجام می‌دهیم. باید ESR نمونه بین ۱۰۵-۱۵ باشد، سپس خون با شرایط فوق را ۱۶ بار سروته می‌کنیم تا خوب مخلوط شود. در روش انتخابی بعد از پر کردن پیپت‌ها خون را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کنیم (دو پیپت). خون EDTAدار باید به‌وسیله روش‌های کار آزمایشگاهی تجزیه و تحلیل شود. نمونه خون، برای کنترل ESR که به‌طور مستقیم از ورید گرفته شده است، در داخل سیترات یا لوله سدیمان محتوی ضدانعقادهای دیگر ریخته شده و به این ترتیب رقیق می‌شود.
میزان ESR نمونه خون باید ۱۰۵-۱۵ میلی‌متر و PCV آن ۳۵/۰ یا کمتر باشد. بعد از ۶۰ دقیقه میزان ESR توسط همه روش‌های کاربردی و مرجع خوانده می‌شود. انتظار می‌رود روش مرجع نتیجه قابل‌قبول‌تری داشته باشد. البته برای خون مرجع باید از فرمول اصلاح ESR استفاده نمود.
مثال: فرض می‌کنیم که روش معمول که در آزمایشگاه شما به کار می‌رود با استفاده از پیپت وسترگرین باشد. محدوده قابل‌قبول روش معمول در آزمایشگاهتان را اندازه‌گیری کنید.
آزمایش ESR را روی ۲۰ نمونه آزمایشگاهی انجام دهید. انحراف استاندارد (SD) را از طریق متغیرهای زیر (ΔX) انتخاب کنید. به‌عنوان مثال:
SD diff = = 3mm/h
n= تعداد نمونه
= اختلاف بین متغیرهای نمونه
در روش وسترگرین شما، ۱SD=3mm در یک ساعت، ۲SD= 6mm مجموعه از اطلاعات کنترل کیفی را جدول‌بندی می‌کنیم. نتایج موردانتظار را از نتایج بدست آمده از روش روتین کم کنید. اختلاف میلی‌متر در ساعت را به SD تبدیل کنید و موقعیت نتایج منفی یا مثبت را روی نمودار نشان دهید.
اگر همه وسایل و متدها استاندارد باشد کنترل کیفی با وجود اختلاف کمتر از ۶ میلی‌متر بین نتایج ESR قابل‌انتظار و بدست آمده قابل‌قبول است.
نکته:
- دقت تست باید اندازه‌گیری شود که این اندازه‌گیری به ازای هر ۴ نمونه (حداکثر به‌صورت روزانه) انجام شود.
- مقایسه بین سیستم آزمایش و روش انتخابی یا مرجع باید برای حداقل ۱۰۰ نمونه بیماران با نتایج ESR، متفاوت آزمایش شود.
برای کنترل کیفی دستگاهESR Analyser:
- باید روزانه یک ESR به‌صورت دوبل با دستگاه و یک ESR به‌صورت دوبل با روش وسترگرین یا روش مرجع گذاشته شود.
- البته می‌توان محدوده قابل‌قبول روش دستگاهی را با محاسبه ۲۰ تست ESR به روش دستگاه و ۲۰ تست به روش مرجع، طبق پروسه ذکرشده در بالا به دست آورد.
- معمولاً دستگاه‌های ESR آنالایزر دارای CV زیر ۵% هستند، لذا می‌توان با تکرار یک نمونه ESR برای چند بار درستی این مطلب را اثبات نمود.
- دستگاه ESR آنالایزر باید سالی یک بار توسط شرکت پشتیبان سرویس شود.
برگرفته از
ماهنامه اخبار آزمایشگاهی
محمدرضا یزدانی کارشناس آزمایشگاههای نوین دانشگاه علوم پزشکی شیراز